در حال بارگذاری ...
به بهانه اجرای نمایش «مده» به کارگردانی فریده فکری

سرنوشت عشق و دلدادگی زنی به نام مده آ

تئاتر تهران- مسعود نجاری ،شیفتگی و عشق بخشی از سرنوشت هر انسانی است که در درازای این چند دهه زودگذر زندگی آنرا تجربه می کند . و نه تنها مشمول همه انسانهاست بلکه هر وجودی که در این جهان قلمرویی برای خود متصور است نمی تواند مدعی شود عشق را درک نکرده است . حال ممکن است  در صحنه عشق کننده باشد یا مورد کنش واقع شود ! به عبارتی یا کسی یا چیزی را دوست خواهد داشت یا از سوی شخص یا چیز دیگری مورد مهر ورزی و دوستی قرار خواهد گرفت. اما نگاه  آدم ها به عشق کمی متفاوت تر از آن چیزیست که طبیعت می پندارد  . گروهی کمیت عشق را در نظر دارند و گروهی دیگر به کیفیت آن توجه می کنند . از اینروست دست برخی یک شاخه گل می چیند ، در حالی که دستان دیگری یک باغ گل را کچل کرده است !

 خوراک عشق وقتی خوشمزه تر میشود که کمی نمک به آن بیافزاییم .  داستان یک زن دلباخته که روایت گر داستانی پر حادثه است ! مده زنی است که وجود خود را در شور عشق حل کرده است . با هر گام که در راه عشق به سوی معشوقش برمیدارد تکه ای از وجود خود را می بخشد . او به این بخشندگی ادامه میدهد . نوبت به آخرین تکه وجودش می رسد تا آن را هم ببخشد . اما  هرچه در این مسیر پیشروی کرده است  از خویشتن خود دورتر شده است  و بدتر ، معشوق خود را هم نزدیک نمی بیند !  اینجاست که تلنگر می خورد و خود را وارسی می کند، از ادامه راه  پا پس می کشد و در جا می ایستد. می اندیشد که در ازای آنچه بخشیده چه چیز دریافت کرده است ؟!   این " مده_آ "  است که می بخشد !   فریادی بلند ، بر سر جهان بیرون از خود سر میدهد . آخرین تکه وجودش هویت اوست . آنرا هم بدهد در عشق ذوب گشته است . اما مده-آ   زنی نیست که ببازد . او گام بر میدارد ، ولی رو به عقب ، خود را در ابتدای مسیر عشق می بیند که چگونه تکه تکه شد تا عشق خود را بدست آورد اما ، وجود او هیزم آتش عشق کسی دیگر شد ! معشوقش از او دست کشید و با یاری دیگر هم پیمان شد . شور عشق مده آتش زیر خاکستر میشود و شعله ور از درون میسوزد و به بیرون از خود زبانه می کشد . شراره های آتش خشم او آسمان را هم در می نوردند بگونه ای که تخت خدایان هم لقمه این اژدهای دلشکسته میشود. و از هفت طبقه آسمان خدایان را به پایین میکشد تا به او هشدار دهند:  مده ! تو جهان را در آتش عشق خود می سوزانی  ! خاموش شو ! اما مده قصد سازش ندارد . او پاسخ میدهد : مده_ آ دوباره آفرید شد تا زندگی خود را باز پس بگیرد . بسوز ای جهان، در آتش این عشق ! اینست بازگشت مده_آ !

فریده فکری در تازه ترین تجربه نمایشی خود به پشتوانه و حمایت دوستانش در گروه تئاتر چکاوک نمایش "مده " را بر روی صحنه آمفی تئاتر فرهنگسرای مهر بومهن نمایش داد. نمایشنامه بازنویسی شده اثر ژان آنوی فرانسوی است که او نیز نمایشنامه ای را که اوریپید در سال 431 پیش از میلاد با عنوان مده_ آ  نوشته است بر پایه جهان بینی روزگار خود در سال 1946  دراماتورژی کرده است.

قصه با تنهایی مده و دایه اش در جزیره ای که به تبعید بسر می برند آغاز میشود . جشن و رقص و پایکوبی در آنسوی آب برپاست . اما در دل مده آتش کین عشقی جوش میزند. دایه می کوشد تا او را آرام کند اما توصیه هایش کارا نمی افتد . کرئون پادشاه کورینت به سراغ مده می آید تا از او بخواهد شهر را ترک بگوید چرا که سودای جنایات مده برای رسیدن به معشوقش به گوش همگان رسیده . اما مده مصمم است تا انتقام خود را بگیرد از اینرو  دو فرزند کوچکش را بامدادان با صندوقچه ای از پیشکش و هدیه ازدواج راهی کاخ پادشاهی کرئون می کند تا جشن عروسی پدرشان ژازون را گرامی بدارند . تازه عروس ژازون پیشکش مده را از صندوقچه بیرون می آورد اما همین ارتباط نزدیک بسنده می کند تا جواهرات آغشته به زهر کار را یکسره کند پادشاه و دختر تازه عروسش در قصر جان می سپارند. اما مده به این سرانجام خشنود نمی شود . او  شوهر و فرزندانش را هم می کشد و در پایان خود او نیز در این آتش خشم و نفرت می میمرد .

این نخستین تجربه ایست که از بعضی از بازیگران گروه نمایش  مده می بینم . تلاش آنها برای گوش فرا دادن به آنچه که بر صحنه به یکدیگر می گویند تا در پاسخ تصنعی رفتار نکنند مشهود است و به اصطلاح بازیگران همدیگر را میشنوند و در هر لحظه حضور دارند . هدف سراسری را درک کرده اند و به محرک ها در راستای موضوع واحد در آنی ترین لحظه پاسخ میدهند. نخستین وزنه ای که ترازوی بازی در نمایش مده  راسنگین می کند بازی شخص کارگردان در نقش مده است . فریده فکری بدرستی تنظیمات حسی تماشاگر خود را بدست گرفته است و در وقت و لحظه مناسب هیجان و احساسات او را همچون اکولایزر بالا و پایین می برد. بازیگری به شیوه رمانتیسم توجیه  می کند تا هنر را وسیله ای برای تحریک احساسات قرار دهیم . این تمام کاری است که فریده فکری با مده بر روی صحنه می کند. پوشش سرخ و سیاه او دو وجه از یک شخصیت را نمایان می کند قدرت و شور عشق . درک او  از موقعیت نقش به ما نشان میدهد که او وقف رویداد و عمل صحنه است . بازیگران در درک و توضیح شرایط محیطی توجیه شده اند و نیز  به قدر سهمی که به آنها سپرده شده روی صحنه نقش خوانی می کنند و از بزرگنمایی و برجسته شدن پرهیز میکنند. همچون آن بخشی که حسین نصیری و سجاد زنگی نگهبانان رضا همتی در نقش کرئون پادشاه کورینت را بازی می کنند . اگر هم احساس می کنیم مقدار طنز و  کمیک آنان در تفاوت با صحنه پیشین نمایش برجسته می نماید همچون آن صحنه از  جنب و جوش رضا همتی وقتی از فرقان به پایین می آید و برای مده خط و نشان میکشد ، به دلیل تدبیری است که کارگردان احیانا به توصیه مشاور خود هومن رهنمون بکار بسته است . چرا که کمدی ها دنده معکوس نمایش های تراژیک هستند تا موتور نمایش شتاب بگیرد و در مسیر رسیدن به هدفی یگانه و مشخص پیش رود .اگر چه نمایشی که پیش روی ماست به ساختاری کلاسیک نزدیک تر است  تا تراژدی آنهم نه در شیوه اجرا بلکه به دلیل وام داری از عناصر نمایشی یونان باستان .

 فریده فکری در جایگاه کارگردان از فن استعاره در اجرا بهره می جوید و در مقام بازیگری  نشانه ها و نماد ها را برای پردازش شخصیت ها و پیش برد قصه بکار می بندد.  همچون صحنه ای که مده یکسر  ریسمان سرخ رنگ  را به دست خود و سر دیگر را به دستان  ژازون گره زده است  می توان نماد وابستگی و عشق مده به ژازون و اسارت او در این عشق دانست که از وجود خود در تن و جان  معشوقش دمیده است. بگونه ای که در پاسخ به کرئون می گوید :

" نام من و او قرنها بهم پیوسته است . ژازون - مده . اینها از همدیگر جدا نمی شوند . دخترت با  ازدواج با ژازون با من نیز ازدواج کرده است . با پذیرفتن ژازون به کاخ خود مرا هم به جمع خود راه داده اید . "

و در ادامه روند قصه مده به دلیل نپذیرفتن سازش و مخالفت با دیگر شخصیت های نمایش ، پس از کشتن کرئون و دخترش و ژازون و فرزندانش  خود نیز میمیرد اما هویت خویش را باز پس گرفته است و  اینجاست که در هنگام مرگ می گوید :

" مده دوباره زاده شد و به اصل خویش بازگشت . "

کارگردان راکوردهای صحنه را با دکوری ساده و مینمالیستی حفظ میکند چرا که پرداختن به طراحی دکور و آکسسوار صحنه برای نمایشنامه ای در اندازه مده_آ  ورای زیبایی شناسی و کاربرد نمایشی چالش برانگیز خواهد بود .  ناگزیر  سوار کردن دکور بر روی صحنه آمفی تئاتر فرهنگسرای مهر شهرستان پردیس کارگردان را در چینش میزانسن محدود خواهد کرد.

نور و صدا برای توضیح شرایط محیطی صحنه به قدری که بدانیم داستان نمایش در کجا و چه وقت پیش میرود بسنده میکند .برای نمونه آن صحنه ای که مده تصمیم میگرد برای بازپس گیری زندگی و هویت خویش بپاخیزد نور اصلی و تخت صحنه میرود و نور نقطه ای (  Spot Light ) بر صحنه می تابد و نور کلیدی ( Key Light ) بر روی چهره مده تابانده میشود . کارگردان با این طراحی یک نمای نزدیک ( Close-up) از مده به تماشاگر تئاتر  میدهد. از اینرو  بدیهی است بضاعت سالن نمایش فرهنگسرای مهر پردیس بیش از سالن های موجود در منطقه است  که با وجود امکانات محدود و کوچک هزینه اجاره ای نا متعارف بر هنرمندان تحمیل می کنند  همچون سالن دولتی  آمفی تئاتر فرهنگسرای کوثر شهرستان دماوند.

فربد عقیده مندالهی در کنار بازنویسی نمایشنامه دستیار کارگردان و بازیگر نقش ژازون نیز هست . او ، ژازون را همچون مده از دوران باستان به جهان نمایش نمی آورد بلکه ژازون  نماینده انسان امروزی است . همان وضعیتی که در نمایشنامه ژان آنوی دارد . اما امروزی تر و نزدیک به تماشاگر امروز . دیالوگ و دغدغه های او نیز نزدیک به همین دوره است .  به عبارتی او در این نوشته مده را از جهان کلاسیک در برابر واقعیت های موجود و شخصیت ها و مسئله شان قرار میدهد. گرچه ژازون در بازنویسی فربد عقیده مندالهی بیشتر به ژازون در  نمایشنامه "مدیا"  اثر سنکا ( نمایشنامه نویس رومی ) نزدیک است تا  به "مده_آ "  اوریپید یا " مده " ژان آنوی . او  در بازنویسی خود از اثر ژان آنوی  خدایانی که نماد قدرت و سیاست هم می توانند باشند از کاخ حکومت و مسند قدرتشان با فرقان به زیرمی کشد . ابای افتاده بر سر کرئون ، دو نگهبان اسلحه به دست با عینک های دودی و  کت و شلوارک پوش که کارگردان  برای رضا همتی بعنوان پادشاه بکار بسته است به این برداشت ذهنی قوت می بخشد اگرچه این نمادها  در متن ژانوی آنوی هم به وضوح دیده میشوند. به هر روی اینگونه خوانش آثار کلاسیک  روش نویسندگان اروپایی بویژه فرانسوی در قرن بیستم است که موجودیت نمایشنامه های حماسی را در هر دوره ای توجیه میکند چرا که مسئله و حادثه اصلی این دست نمایشنامه ها  انسان ، سرنوشت ، موقعیت و  دست آخر مرگ اوست !

نمایش مده با همه زیبایی هایش نقد هایی نیز دارد. یکی از آنها بازی زهرا (شهرزاد) تاک در  نقش دایه است .به این دلیل که او شرایط محیطی و فضای نمایش را کمتر درک کرده است و  به نسبت کمی بازی اش  در راستای هدف سراسری نمایش است  . گرچه بازی او ضایع نمیشود و تماشاگر او را می پذیرد و دیالوگ و حرکاتش را هم دوست دارد  اما این بازی در خور و مناسب شخصیت دایه در نمایش مده  نیست.  این نشان میدهد برای بازیگر یا به احتمال بیشتر برای کارگردان و مشاور او این نقش دست کم گرفته شده است یا به سبب خوانش امروزی از نمایشنامه مده شخصیتی کمیک و خوش باش  برای دایه در نظر گرفته اند. گویی از  شهرزاد تاک خواسته شده تا تصویری کمیک از شخصیت دایه بسازد  همچون صحنه نخست وقتی مشغول راه رفتن بر روی صحنه است تلاش می کند راه رفتن و میمیک چهره اش خنده دار هم باشد . به هر روی وقتی چارچوب و ساختار نمایشنامه کلاسیک است و شخصیت تراژیک مده در کنار حادثه اصلی نمایش در اثر ژان آنوی بازنوشت و باز تولید شده است نمی توان توجیه کرد به سبب نوع بازخوانی نمایشنامه شخصیت دایه کمیک و طناز طراحی شده چرا که دایه و مده لازم و ملزوم یکدیگرند .  و یا در صحنه دوم که با ورود کرئون و نگهبانان آغاز میشود در لحظه ای که مده با کرئون در حال  گفت و گوست و باید تمرکز تماشاگر بر بازی آن دو باشد دایه با حرکات اضافی و کشمکش ناموجه با یکی از نگهبانان توجه و حواس بیننده را بسوی خود می کشاند ! البته شاید این اتفاق در این اجرا رخ داده و نه تدبیر و خواست کارگردان باشد و نه اراده آگاهانه بازیگر .

  اهمیت نقش دایه در معرفی شخصیت مده به تماشاگر است بویژه در نسخه ژان آنوی . چرا که آنوی نیز همچون آشیل ، سوفوکول و اوریپید نمایش را با پارالوگ ( پیشگفتار ) آغاز می کند تا تماشاگر بداند تا اینجای داستان که به تماشاگر نشان داده نشده  چه بر سر شخصیت های نمایش گذشته و حال  داستان نمایش از کدام نقطه آغاز میشود و قرار است تماشاگر  با چه  چیزی روبرو شود و چه در صحنه رخ دهد . نظیر آنچه که در یک تریلوژی (Trilogy) رخ میدهد و ممکن است تماشاگر یک بخش از سه اجرا را ندیده باشد . مده ، در برابر انسان هایی قرار دارد که تمایلات آنها زمینی و سطحی است . آنها به لقمه نانی ناچیز  و دستمزدی  که ماهانه دریافت می کنند و شاید با ته مانده اش بتوانند خوش گذرانی فقیرانه ای کنند قانع اند ( همچون صحنه آخر نمایش  گفت و گوی دایه با نگهبان  پیش از مرگ مده .) از اینرو  آنان با مده مخالفت میکنند و او را به سازش دعوت میکنند و حنی دایه از او میخواهد همچون زنان دیگر سر به زیر اندازد و سرنوشت و تقدیر خود را چون زنان بیچاره ای که در عشق اندوهگین و مغموم ، شکست خورده و مغبون می شوند بپذیرد .

به همین دلیل هر چه شهرزاد تاک شخصیت دایه را ، نقطه ای مقابل با آرمان و هدف مده ایفا میکرد بازی مکمل و بهتری از خود به نمایش می گذاشت . بگونه ای که آن بخش از صحنه نخست که مده دست بر گریبان دایه می اندازد تا او را خفه کند برجسته تر میشد و تماشاگر شخصیت قاطع و انتقام جوی مده را از همان نخستین لحظات نمایش در می یافت و از سختی کار بازیگران در صحنه دوم برای توجیه هدف مده و توضیح شخصیت او ( گفت و گوی کرئون با مده ) کم میکرد که خوشبختانه رضا همتی و فریده فکری هر دو از پس این مسئولیت به قدر موجه برآمدند .

نمایش را دیالوگ های متراکم و پشت سر هم و ریتم تند در برگرفته است . نکته قوت اجرا شاید همین ریتم تند آن باشد چرا که با  وجود 70 دقیقه دیالوگ  ریتم آرام و کند شکیبایی  تماشاگر را به تنگ می آورد  . اما جای فضاهای نمایشی در اثر  مده خالی است . گرچه تماشاگر و مخاطب تئاتر سلیقه ای نزدیک به مدیوم تصویر و سینما و ریتم سریع پیدا کرده است اما اقتضای تئاتر به همین فضاهای نمایشی است و شاید بهتر این است که تماشاگر به اضافه شنیدن دیالوگ های بازیگران ببیننده فضاهای دیگری هم باشد نظیر پخش نریشن مده در صحنه آخر .  روشن و بدیهی است که اینکار سبب طولانی تر شدن زمان  اجرای نمایش هم میشود در حالی که  کارگردان نمایش را با فاصله گذاری  پیش می برد همچون  فرستادن فرزندان به کاخ کورینت برای پیشکش کردن صندوقچه جواهرات آلوده به زهر کشنده  ، نشان از آن  دارد که پرداختن به موضوع اصلی نمایش و زمان اجرا برایش اولویت بیشتری دارد .

نمایش مده در مقایسه با بازخوانی و اجراهای نزدیک به خود از آثار کلاسیک جهان و نیز مدت زمان تمرین و تمرکز گروه برای به صحنه بردن این نمایش از دیدگاه نگارنده  اثری موفق و تماشاگر پسند بشمار میرود که سبب ورود  مردم  و آشتی آنان با سالن های نمایش خواهد شد هرچند مردم  ایران در فرهنگی رشد یافته اند که هنر جز جدا ناشدنی از زندگی آنان است گرچه تلاش برخی مسئولان و مدیران در مسیری مخالف با سلیقه و خواست مردم و تلاش و پویش هنرمندان در حرکت است.  بگفته مشهور سعدی خوش سخن :

" ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی *** این ره که تو می روی به ترکستان است .

نمایشنامه مده_آ  دو بار نوشته شده و یکبار دراماتیزه و بازنویسی و بارها و بارها بازخوانی و بازنویسی شده است . در نمایشنامه ای  که اوریپید بنام مده_آ و سنکا بنام مدیا  در سده های پیش از میلاد نوشته اند هر دو  مسئله انسان با خدایان  را به میان می کشند . اما با این تفاوت که اوریپید به شدت نویسندگان پیش از خود آشیل و سوفوکل به خدایان باور ندارد و به اصطلاح ذوب در اساطیر آسمانی نیست . این سطح از تمایلات منطقی اوریپید  را در جایی از نمایشنامه درک می کنیم که خدایان برای هشدار به مده_آ با ارابه خود فرود می آیند .

 اما ژان آنوی  در 1945سال پس از میلاد مسئله انسان با انسان و سرنوشت و موقعیت او در جهان هستی را مورد پرسش و سوال قرار میدهد . به گونه ای که خدایان را با گاری از آسمان به پایین می کشد اما نه برای دادن هشدار به مده_آ بلکه به هدف رایزنی و گفت و گو با او . همان گونه که مارتین هایدگر در کتاب هستی و زمان به پرسش های بنیادین پیرامون هستی می پردازد و مسئله دیگر انسان با انسان نیست چه برسد خدایان با انسان . هنرمندان سبک ابزورد مسئله هستی را هم  به چالش می کشند و امید انسان در برابر مرگ و سرنوشتش را واهی و پوچ می انگارند.

دلیل این اندازه تفاوت نمایشنامه اوریپید با برداشت ذهنی ژان آنوی از همان داستان در برخورد خدایان با خروش مده-آ در جهان بینی و  وضعیت روزگار نویسنده است . اساطیر و شخصیت های تراژدی امید را واهی و سرنوشت انسان را پوچ می دانستند و  مرگ او را  باور داشتند.  از اینرو خود را وقف اندیشه و باور خود می کردند تا  برای آن جان خود را  فدا کنند . جای هیچگونه کوتاهی و پایین آمدن از موضع شان  بخود و دیگران راه نمی دادند . این مولفه در آثار نویسندگان کلاسیک ایرانی هم دیده میشود همچون شاهنامه فردوسی که پهلوانان در راستای هدف خود حماسه را می آفریدند .

از همین رو مده_آ در همه خوانش های نمایشی ، شخصیتی تراژیک دارد چرا که اگر او نیز نسبت به عشق و آرمان و هدف خود سست باور شود حادثه اصلی نمایش از بین خواهد رفت . تلاشی که بسیاری به پیروی و  تقلید از خوانش های "هاینر مولر " از متون کلاسیک و تراژدی کردند اما هیچگاه به اندازه  او در بازخوانی مدرن و پست مدرن از ادبیات باستانی  و اساطیر و شخصیت های حماسی موفق و صاحب سبک نبودند.  اما انسان قرن بیستم به شدت دو دل و مردد است چرا که امیدوار است بر سرنوشت خود چیره شود و آنرا تغییر دهد از اینرو در هر موضعی که باشد قاطعانه رفتار نمی کند و ترجیح میدهد با گفت و گو به بازخورد و نتیجه ای بُرد بُرد برسد.

کرئون قرن بیستم دوست دارد پوشش های اشرافی بر تن کند و بخورد و بنوشد و شاد باشد و مردم هم تضمین قدرت و دولتش باشند هر که نیز به داد خواهی علیه اش برخاست با او به گفت و گو می نشیند اگر هم  با او به بازخورد بُرد بُرد نرسید ترجیح میدهد او را از خود  و مردمش دور نگه دارد نه اینکه خونش را بریزد یا به عبارتی او را  زندانی کند تا جامعه به سبب او تحریک نشود  !

 البته نباید دغدغه سیاسی آنوی را در بازنویسی و دراماتورژی مده_آ اوریپید نادیده گرفت.  مده ، او  فرانسه ایست که زیر چکمه آلمانی ها لگدمال شده است و جنگ جهانی چهره دلنواز و  هنرمندانه پاریس را به خاک و خون و ویرانی  کشیده است . بی شک فرانسه باید خروش کند تا دوباره شکوه خود را بازیابد و صحنه رفت و آمد شفیتگان و  هنرمندان شود .

بنابر این توجیه ، کرئون پادشاه کورینت در متن آنوی در پاسخ به خروش و شورش مده با او به  گفت و گو می نشیند. چرا که  اندیشه ایده آلیسمی و آرمان گرایانه او نیز همچون انسان مدرن روزگار خود کوچک و خُرد شده است و تمایلات آسمانی پادشاه رنگ و بوی زمینی گرفته اند .

شاید بتوانیم از دیدگاه فراخویی و اخلاق اینگونه نگاه کنیم که نمایشنامه مدیا ، مده_آ یا مده به ما گوشزد می کند که در جهان پیرامون خود می بایست پاسخگو اندیشه ، گفتار و کردار خود باشیم چرا که این ما هستیم که با اعمال خود از انسانها "مده " میسازیم تا تمام وجود و هستی خود را برای گرفتن انتقام بکار ببندند . بنابر اندیشه ژان پل سارتر نویسنده فرانسوی هم دوره با ژان آنوی ، اگر مده ها قدرت خود را در زیبا تر کردن زندگی برای همه مردم جهان  به خدمت بگیرند جهان ما چه اندازه آرام و دلنشین خواهد شد و زندگی بر همگان چه اندازه آسوده و سعادتمند خواهد گذشت . در پاسخ به نیکی ها بدی نکنیم  و از مهر و عشقی که  دیگران به ما دارند  سپاسگزار باشیم نه اینکه آنان را طعمه سود و منافع شخصی خود قرار دهیم . به پیمان های خود که با دیگران می بندیم  وفادار بمانیم . خیانت نکنیم و منتشر کننده نیروی تاریکی و اهریمنی در وجود و قلب خود و  یکدیگر نباشیم .

اجرای نمایش مده تلاشی است قابل احترام  از سوی گروه جوان تئاتر چکاوک با خوانشی توجیه پذیر بر اساس نمایشنامه ای با بالاترین شمار اجرا در قرن بیستم در بین آثار کلاسیک جهان  .  همچنین از اجرا و  بازخوانی این اثر  کلاسیک در محیط شهرستان که سلیقه و طبع تماشاگر را بهبود خواهد بخشید بعنوان تماشاگر و مصرف کننده کالای فرهنکی سپاسگزاری و تقدیر می کنم.

گروه هنری آفرینش

11 بهمن ماه 1397 خورشیدی .




نظرات کاربران